Η διεθνής κοινότητα αναγνωρίζει ότι η ιεράρχηση των διεθνών δρώντων και περιφερειακών περιοχών, που επηρεάζουν την εξωτερική πολιτική της Μόσχας, όπως η Μέση Ανατολή, αυτή γενικά να κατατάσσεται μετά τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ευρώπη, την Κίνα και την Ασία.
Ωστόσο σήμερα, το Κρεμλίνο βλέπει και πάλι τη Ρωσία ως μεγάλη δύναμη σε παγκόσμια κλίμακα και συνεπώς δεν μπορεί να αγνοήσει μια περιοχή τόσο πλησίον της γεωγραφικά, τόσο πλούσια σε υδρογονάνθρακες αλλά και τόσο ασταθή κοινωνικά και πολιτικά, όπως είναι η Μέση Ανατολή. Στο παρελθόν, η αποχώρηση της Μόσχας από τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική υπό τον τότε πρόεδρο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στην αρχή του πρώτου πολέμου του Κόλπου (1990-91) σηματοδότησε την παρακμή του καθεστώτος της υπερδύναμης της Σοβιετικής Ένωσης.
Η επανεμφάνιση της Ρωσίας ως κύριου παίκτη στη Μέση Ανατολή υπό τον πρόεδρο Βλαντίμιρ Πούτιν εκδηλώνεται με τη συνεχή στρατιωτική υποστήριξη προς το καθεστώς του Μπασάρ αλ Άσαντ στη Συρία και τούτο έχει ως στόχο την αποκατάσταση της θέσης της χώρας ως περιφερειακής δύναμης στο διεθνές περιβάλλον. Πιο συγκεκριμένα, με την έναρξη της στρατιωτικής της επέμβασης στη Συρία το 2015 και την αμερικανο-ρωσική διπλωματική προσπάθεια που τη συνόδευσε, η Μέση Ανατολή έχει γίνει ένα βασικό πεδίο δοκιμών για την προσπάθεια της Ρωσίας, ώστε να επιστρέψει στην παγκόσμια σκηνή.
Παράλληλα, ο πόλεμος στη Γάζα έθεσε τέλος στη μακρόχρονη πολιτική της Μόσχας να εξισορροπεί τις σχέσεις της στη Μέση Ανατολή μεταξύ του Ισραήλ και των γειτόνων του. Από τη μια πλευρά, ο πόλεμος της Ρωσίας εναντίον της Ουκρανίας την οδήγησε σε ακόμη περισσότερο στενότερες σχέσεις με το Ιράν, (λόγω λήψης ιρανικής στρατιωτικής βοήθειας κυρίως σε πυραύλους και drones) και από την άλλη πλευρά το Τελ Αβίβ βλέπει τώρα ότι το Κρεμλίνο, στην καλύτερη περίπτωση, είναι ένας αμφίβολος μεσολαβητής στη σύγκρουση, και στη χειρότερη ως σύμμαχος της Χαμάς, ιδίως μετά την πρόσφατη επίσκεψη αντιπροσωπίας της στη Μόσχα. Στα πλαίσια αυτά εκτιμάται ότι το ευρύτερο αφήγημα του Κρεμλίνου -ότι ενεργεί ως προπύργιο ενάντια στον επιθετικό επεκτατισμό των ΗΠΑ- εξυπηρετείται καλά από τον πόλεμο Χαμάς-Ισραήλ.
Η σύγκρουση στη Μέση Ανατολή θωρείται ως η τέλεια κρίση για τη Ρωσία, η οποία επιζητά να αποκομίζει πολλά πολιτικά οφέλη. Η αντιπαράθεση μεταξύ του Ισραήλ και της Χαμάς όχι μόνο ενίσχυσε τις ελπίδες του Κρεμλίνου να αλλάξει το κλίμα γύρω από τον πόλεμο στην Ουκρανία, αλλά και ενίσχυσε την πεποίθησή του προέδρου Πούτιν ότι το δυτικο-κεντρικό σύστημα διεθνών σχέσεων καταρρέει.
Αρχικά, η μεγάλη κλίμακας εισβολή στην Ουκρανία το Φεβρουάριο του 2022 έβαλε τέλος στις περισσότερες εσωτερικές διαφωνίες της Δύσης όσον αφορά τη Ρωσία, ενώνοντας τις χώρες και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Αλλά όμως, ο πόλεμος Ισραήλ-Χαμάς είδε τις διαιρέσεις να επανεμφανίζονται στη Δύση σε επίπεδο κρατών: ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες επιμένουν ότι το Ισραήλ έχει δικαίωμα στην αυτοάμυνα, υπήρξαν ωστόσο διαφωνίες μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών σχετικά με τη θέση που πρέπει να λάβει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Επιπλέον, παρατηρείται, ως συνέπεια του πολέμου στη Γάζα, η μείωση της δυτικής βοήθειας προς την Ουκρανία, οι ΕΕ και ΗΠΑ γίνονται πιο φειδωλοί οικονομικά για τη χρηματοδότηση του στρατιωτικού εξοπλισμού των Ουκρανικών Ένοπλων Δυνάμεων, με συνέπεια να εντείνονται και οι πολιτικές διαφωνίες τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην ΕΕ.
Η κλιμάκωση στη Γάζα δεν είναι χωρίς κινδύνους για τη Ρωσία, και εάν οι φιλο-ιρανικές proxy δυνάμεις παρασυρθούν, θα μπορούσε να δημιουργήσει σημαντικό πρόβλημα στο Κρεμλίνο. Οι δεσμοί της Μόσχας με το Ιράν σημαίνουν ότι τα τελευταία δύο χρόνια διολισθαίνει προς μια θέση υπέρ της Τεχεράνης στη Μέση Ανατολή, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είναι έτοιμη να υποστηρίξει το Ιράν σε έναν πόλεμο με το Ισραήλ. Μια τέτοια εξέλιξη θα υποχρέωνε τη Ρωσία να επιλέξει πλευρά και θα είχε συνέπειες για την παρέμβαση της Ρωσίας στη Συρία.
Προς το παρόν, ωστόσο, μια ευρύτερη στρατιωτική ανάφλεξη στη Μέση Ανατολή φαίνεται προς το παρόν απίθανη. Το Ιράν και ο κύριος πληρεξούσιός του, η Χεζμπολάχ Λιβάνου, έχουν μείνει έξω από τη σύγκρουση στη Γάζα μέχρι στιγμής, πράγμα που σημαίνει ότι είναι λιγότερο πιθανό να παρέμβουν περαιτέρω. Έτσι λοιπόν, τα γεγονότα στη Μέση Ανατολή έχουν βοηθήσει το Κρεμλίνο να πειστεί ότι η εξωτερική πολιτική της Ρωσίας τα τελευταία χρόνια ήταν η σωστή.
Φαίνεται ότι ο γενικός στόχος του Ρώσου προέδρου Πούτιν αναφορικά με την Μέση Ανατολή είναι να εδραιώσει πρώτιστα το καθεστώς του, αλλά και να ενισχύσει το ρόλο της Ρωσίας ως μεγάλης (παγκόσμιας) στρατιωτικής δύναμης σε μια από τις πιο ασταθείς περιοχές του κόσμου. Ωστόσο υπάρχουν και άλλοι βασικοί του στόχοι που περιλαμβάνουν: Πρώτον, την ανάσχεση και τη μείωση του ισλαμικού εξτρεμισμού και του ριζοσπαστισμού, που διαφορετικά θα μπορούσαν να επεκταθούν στη Ρωσία αλλά και στην άμεση μετα-σοβιετική γειτονιά της, όπου υπάρχει σημαντικό ανθρώπινο δυναμικό που μπορεί να προβεί σε ενίσχυση του μουσουλμανικού εξτρεμισμού. Δεύτερον, την υποστήριξη φιλικών καθεστώτων και δυνάμεων στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, την οικοδόμηση μόνιμων γεωπολιτικών συμμαχιών μαζί τους και την καθιέρωση μιας μέτριας ρωσικής στρατιωτικής παρουσίας στην περιοχή και γύρω από αυτήν. Τρίτο, την επέκταση της ρωσικής παρουσίας στις αγορές όπλων, της πυρηνικής τεχνολογίας, του πετρελαίου και φυσικού αερίου, των τροφίμων και άλλες αγορές της περιοχής. Τέταρτον, την προσέλκυση επενδύσεων στη Ρωσία, ιδίως από τις πλουσιότερες χώρες του Περσικού Κόλπου και τέλος, την στήριξη των τιμών της ενέργειας μέσω του συντονισμού των πολιτικών με τους κύριους παραγωγούς πετρελαίου και φυσικού αερίου του Περσικού Κόλπου.
Ιστορικά, οι κύριες επαφές της Ρωσίας στη Μέση Ανατολή ήταν η Τουρκία και το Ιράν. Κατά το τέταρτο του αιώνα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η Ρωσία και η Τουρκία πραγματοποίησαν μια θεαματική μετάβαση από την προαιώνια αντιπαλότητα στον αμοιβαίο σεβασμό και την κατανόηση, παρά τις πολλές διαφορές. Η ενίσχυση της ρωσο-τουρκικής εταιρικής σχέσης στην κοινή τους γειτονιά φαίνεται ως μια πιθανότητα.
Γενικότερα, για τη Ρωσία, η σύγκρουση στη Γάζα αποτελεί μια πολιτική ευκαιρία για την εξωτερική της πολιτική, επειδή ο πόλεμος Ισραήλ-Χαμάς αποσπά ήδη την παγκόσμια πολιτική προσοχή -και τα φώτα των μέσων ενημέρωσης- από τον πόλεμο της Ρωσίας στην Ουκρανία. Η κρίση στη Γάζα προσφέρει μια ευκαιρία στη Μόσχα να ενισχύσει το κύρος της και να επιβεβαιώσει εκ νέου την επιρροή της στην περιοχή. Η Ρωσία είναι εδώ και πολύ καιρό ως παίκτης στη Μέση Ανατολή, που χρονολογείται από τη σοβιετική εποχή. Παραδοσιακά, απολάμβανε στενούς δεσμούς με τις κοσμικές αραβικές χώρες (κυρίως με τη Συρία, το Ιράκ, την Αίγυπτο), αλλά πιο πρόσφατα, οι δεσμοί της Μόσχας με τα κράτη του Κόλπου και τη Σαουδική Αραβία έχουν επίσης διευρυνθεί, με επίκεντρο τη συνεργασία στην αγορά πετρελαίου.
Μέχρι πρόσφατα, η Ρωσία προσπαθούσε να αναπτύξει καλές σχέσεις με το Τελ Αβίβ, τοποθετώντας την ως σιωπηλό εταίρο στην περιοχή και αγνοώντας τις ισραηλινές επιθέσεις κατά των εντολοδόχων του Ιράν στη Συρία και το Λίβανο. Επιπρόσθετα, η Μόσχα υποστήριζε σταθερά τη λύση «των δύο κρατών» και τη δημιουργία ενός παλαιστινιακού κράτους. Από το 2002, ήταν μέλος του λεγόμενου “κουαρτέτου”, μιας ομάδας τεσσάρων (ΟΗΕ, ΗΠΑ, ΕΕ και Ρωσία) που σκοπό είχε να υποστηρίξει τη διαδικασία των ισραηλινο-παλαιστινιακών διαπραγματεύσεων.
Σήμερα, οι Iσραηλινές Αμυντικές Δυνάμεις (ΙDF) συνεχίζουν να επιτίθενται σε όλο το θέατρο πολέμου της Γάζας εκτελώντας μια μάχη πολλαπλών τομέων κατά της Χαμάς, προκειμένου να επιτύχουν τους δύο σαφείς πολεμικούς στόχους: Την ολοκληρωτική καταστροφή της Χαμάς και την απελευθέρωση των Ισραηλινών ομήρων.
Ωστόσο, υπάρχουν πολλές διαφορετικές ιδέες για το τι πρέπει να γίνει με τη Λωρίδα της Γάζας και τη Χαμάς μετά τον πόλεμο. Η καταστροφή της Χαμάς είναι ευρέως αποδεκτή στο Ισραήλ, αλλά τι σημαίνει «καταστροφή» της Χαμάς; Σε αντίθεση με προηγούμενες συγκρούσεις μεταξύ Ισραήλ και Χαμάς, αυτή τη φορά, η εξάλειψη μόνο των στρατιωτικών δυνατοτήτων της Χαμάς δεν θεωρείται αρκετά καλή. Η συντριπτική πλειοψηφία των Ισραηλινών θεωρεί την απομάκρυνση της Χαμάς από την εξουσία και την τιμωρία της πολιτικής και στρατιωτικής της ηγεσίας ως την ελάχιστη προϋπόθεση για τον τερματισμό αυτού του πολέμου.
Στο παρελθόν, με τις συμφωνίες του Όσλου, η Δυτική Όχθη χωρίστηκε σε τρεις τύπους περιοχών: Περιοχή Α, στην οποία η Παλαιστινιακή Αρχή ασκεί πλήρως τον πολιτικό έλεγχο και τον έλεγχο ασφαλείας. Περιοχή Β, με παλαιστινιακό πολιτικό έλεγχο και κοινό ισραηλινο-παλαιστινιακό έλεγχο ασφαλείας. Περιοχή Γ, με πλήρη ισραηλινό πολιτικό έλεγχο και έλεγχο ασφαλείας. Μια πιθανή μεταπολεμική διευθέτηση για τη Λωρίδα της Γάζας θα μπορούσε πιθανώς να ακολουθήσει μία από αυτές τις τρεις επιλογές ή να γίνει ένα είδος συνδυασμού των τριών, όπως ακριβώς και στη Δυτική Όχθη, ή να δημιουργηθεί μια ζώνη ασφαλείας μεταξύ του Ισραήλ και των Παλαιστίνιων της Γάζας.
Όμως, ένας πιθανός μελλοντικός συμβιβασμός θα μπορούσε να περιλαμβάνει κάποιου είδους διεθνή δύναμη που θα αντικαθιστούσε την παρουσία των Ισραηλινών στη Λωρίδα της Γάζας και θα διατηρούσε τον έλεγχο ασφαλείας για κάποιο χρονικό διάστημα. Αυτή η επιλογή θα είναι βιώσιμη μόνο εάν το Ισραήλ μπορεί να εμπιστευτεί τους αρμόδιους διεθνείς παράγοντες ότι θα λάβουν υπόψη τους τις ανάγκες ασφαλείας του, αλλά τότε το Ισραήλ και η Αίγυπτος πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να καθορίσουν σωστά τις κόκκινες τους γραμμές, που θα τους επιτρέψει να αποφύγουν μια σύγκρουση. Μια εχθρική διεθνής κοινότητα δεν θα σταματήσει τον πόλεμο του Ισραήλ στη Γάζα, αλλά μια φιλική διεθνής κοινότητα θα μπορούσε να επηρεάσει θετικά οποιαδήποτε μελλοντική συμφωνία.
Ο πρόεδρος Πούτιν, τονίζουν Ρώσοι και Δυτικοί ειδικοί σε θέματα πολιτικής και ασφάλειας, προσπαθεί να χρησιμοποιήσει τον πόλεμο του Ισραήλ κατά της Χαμάς για να κλιμακώσει αυτό που έχει θέσει ως μια υπαρξιακή μάχη με τη Δύση για μια νέα παγκόσμια τάξη, που θα τερματίσει την κυριαρχία των ΗΠΑ υπέρ ενός πολυμερούς και πολυπολικού διεθνούς συστήματος ασφαλείας, που πιστεύει ότι ήδη διαμορφώνεται. Φαίνεται, ότι το στοίχημα της Μόσχας για την αποσύνθεση της διεθνούς τάξης με δυτικό προσανατολισμό φαίνεται να αποδίδει. Σήμερα είναι το Ισραήλ και η Παλαιστίνη, αύριο μπορεί ίσως να είναι η Ταϊβάν και η Κίνα. Ως εκ τούτου, η σύγκρουση στη Μέση Ανατολή επιβεβαιώνει την υπόθεση ότι η Ρωσία δεν μπορεί να απομονωθεί.
Επιπλέον, η φιλοϊσραηλινή στάση της Ουάσιγκτον υπονομεύει τη νομιμότητα των ευρύτερων λόγων της Δύσης για την υποστήριξη της Ουκρανίας στα μάτια πολλών χωρών του Παγκόσμιου Νότου (Νότια Αμερική – Κεντρική και Νότια Αφρική). Το ηθικό επιχείρημα κατά της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία μοιάζει τώρα με κενά λόγια, ιδίως μετά τις τρομακτικές απώλειες αμάχων Παλαιστίνιων και παιδιών (μέχρι σήμερα είναι περίπου 21.000), στα κράτη της Μέσης Ανατολής. Ο Παγκόσμιος Νότος φαίνεται ότι δεν εμπιστεύεται πλέον τη Δύση και αυτό σημαίνει νέες ευκαιρίες για τη Μόσχα.
Συμπερασματικά, όλα αυτά μαζί σημαίνουν ότι η Ρωσία πιθανόν να παραμείνει ουδέτερος παράγοντας στον πόλεμο Ισραήλ-Χαμάς. Η Μόσχα δεν έχει κανένα ρόλο στην περαιτέρω πυροδότηση της κρίσης και δεν θα μπορούσε να την επιλύσει ακόμη και αν το ήθελε. Η Ρωσία δεν μπορεί καν να παίξει το ρόλο του διαμεσολαβητή, επειδή το Ισραήλ είναι νευρικό λόγω της διπλωματικής της εγγύτητας με το Ιράν. Η μόνη επιλογή που απομένει είναι να παρακολουθεί τα γεγονότα από απόσταση και να επαναλαμβάνει τις φράσεις για «λύση δύο κρατών». Τα οφέλη που αποκομίζει το Κρεμλίνο από τα γεγονότα στη Μέση Ανατολή χρησιμεύουν μόνο για να πείσουν τη ρωσική ελίτ ότι έχει επιλέξει τον σωστό δρόμο. Ωστόσο, εκτιμάται ότι μια νίκη της Ρωσίας στον πόλεμο με την Ουκρανία εντός του 2024, που είναι απόλυτα πιθανή, θα την καταστήσει μαζί με την Κίνα, ως κύριους παίκτες στη διαπραγμάτευση για την επίλυση των διαφορών του πολέμου στη Γάζα.
Δρ. Πολυχρόνης Ναλμπάντης, Υποστράτηγος ε.α.: Αντιπρόεδρος στο Institute for Security and Defence Analysis (www.i-sda.eu) και Επιστημονικός Συνεργάτης στο Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων (www.idis.gr) του Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών.
ΠΗΓΕΣ
Raz Krauss Peer. (2023). Understanding Israel’s War in Gaza. Potsdam-Babelsberg: Friedrich Naumann Foundation for Freedom.
Emil Avdaliani. (2023). For China and Russia, the Gaza War May Be a Blessing in Disguise. Washington, D.C.: The Stimson Center.
Glantz, M. (2023). How Does the Israel Hamas War Impact Russia and Ukraine? Washington, D.C.: United States Institute of Peace.
Maria Shamrai. (2023). How Russia Uses the Israel – Gaza Crisis in its disinformation campaign against the West. Washington, D.C.: International Centre of Counter-Terrorism (ICCT).
Friedrich-Ebert-Stiftung Report. (2023). Multipolarity and the Middle East: Exploring Regional Attitudes towards the Russia-Ukraine War. Nicosia: Friedrich-Ebert-Stiftung.
Dmitri Trenin. (2023). Russia in the Middle East: Moscow’s Objectives, Priorities, and Policy Drivers. Chicago-Washington, D.C.: Carnegie Endowment for International Peace & The Global Council on Global Affairs.
Nikita Smagin. (2023). The Gaza War Has Convinced Russia It Was Right All Along. Washington, D.C.: The Carnegie Endowment for International Peace.
James Nixey & Nokolay Kozhanov. (2023). The war in Gaza is aligning Russia against Israel. London: The Chatham House.
