Η δεσπόζουσα κατάρρευση της Lehman Brothers και η υποχρεωτική πώληση της Merrill Lynch, δύο από μεγαλύτερα ονόματα του χρηματοπιστωτικού συστήματος, σηματοδοτούν το τέλος μιας εποχής. Τι θα έρθει μετά;
Οι κύκλοι της οικονομικής μόδας είναι τόσο παλιοί όσο και οι επιχειρηματικοί κύκλοι και διαμορφώνονται συνήθως μετά από βαθιές οικονομικές αναταράξεις. Οι «φιλελεύθεροι» κύκλοι ακολουθούνται από «συντηρητικούς» κύκλους, που με τη σειρά τους ακολουθούνται από νέους «φιλελεύθερους» κύκλους κ.ο.κ.
Οι φιλελεύθεροι κύκλοι χαρακτηρίζονται από κυβερνητική παρέμβαση και οι συντηρητικοί κύκλοι από κυβερνητική απόσυρση. Ένας μεγάλος φιλελεύθερος κύκλος επεκτάθηκε από τη δεκαετία του ’30 ως τη δεκαετία του ’70 ακολουθούμενος από έναν συντηρητικό κύκλο οικονομικής απορρύθμισης, ο οποίος τώρα φαίνεται ότι εξαντλήθηκε. Με την εθνικοποίηση των δύο τεράστιων τραπεζών δανείων των ΗΠΑ, της Fannie Mae και της Freddie Mac, η οποία ακολούθησε την εθνικοποίηση της βρετανικής Northern Rock, οι κυβερνήσεις άρχισαν να κινούνται ξανά για να εμποδίσουν την κατάρρευση της αγοράς. Οι ένδοξες ημέρες των συντηρητικών οικονομικών έχουν τελειώσει – προς το παρόν. Κάθε κύκλος ρύθμισης και απορρύθμισης πυροδοτείται από μια οικονομική κρίση. Ο τελευταίος φιλελεύθερος κύκλος, ο οποίος συνδέθηκε με το Νιου Ντιλ του προέδρου Φραγκλίνου Ρούσβελτ και τον οικονομολόγο Τζων Μέιναρντ Κέυνς, πυροδοτήθηκε από τη Μεγάλη Ύφεση, αν και χρειάσθηκαν οι μαζικές κυβερνητικές δαπάνες του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου για να λειτουργήσει ομαλά. Κατά την 30ετή περίοδο του κεϋνσιανισμού, οι κυβερνήσεις στον καπιταλιστικό κόσμο διαχειρίστηκαν και ρύθμισαν τις οικονομίες τους για να επιτύχουν πλήρη απασχόληση και μετριοπαθείς οικονομικές διακυμάνσεις.
Ο νέος συντηρητικός κύκλος πυροδοτήθηκε από τον πληθωρισμό του ’70, ο οποίος φάνηκε να είναι προϊόν των κεϋνσιανών πολιτικών. Ο οικονομικός γκουρού της εποχής Μίλτον Φρίντμαν, ισχυρίσθηκε ότι η συνειδητή αναζήτηση της πλήρους απασχόλησης ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη διόγκωση του πληθωρισμού. Οι κυβερνήσεις έπρεπε να επικεντρωθούν στη διατήρηση του «υγιούς» χρήματος και να αφήσουν την οικονομία να λειτουργήσει από μόνη της. Τα «νέα κλασσικά οικονομικά», όπως έγιναν γνωστά, δίδασκαν ότι με την απουσία μιας καταστροφικής κυβερνητικής παρέμβασης, οι οικονομίες θα κινηθούν φυσικά προς την πλήρη απασχόληση, τη μεγαλύτερη καινοτομία, και τα υψηλότερα ποσοστά ανάπτυξης. Η τρέχουσα κρίση του συντηρητικού κύκλου αντανακλά τη μαζική συσσώρευση «βλαπτικού» χρέους, η οποία είναι εμφανής με τη δευτερογενή κρίση, η οποία άρχισε τον Ιούνιο του 2007 και επεκτάθηκε αργότερα σε ολόκληρη την πιστωτική αγορά, βυθίζοντας τη Lehman Brothers. «Ας σκεφθούμε μια αντεστραμμένη πυραμίδα», γράφει ο τραπεζίτης Τσαρλς Μόρις. «Όσο περισσότερες απαιτήσεις συσσωρεύονται στην κορυφή της πραγματικής εκροής, τόσο πιο ασταθής γίνεται η πυραμίδα».
Όταν η πυραμίδα αρχίζει να τρίζει, η κυβέρνηση –δηλαδή οι φορολογούμενοι– πρέπει να αναχρηματοδοτήσει το τραπεζικό σύστημα, να αναζωογονήσει τις δανειακές αγορές και να αποτρέψει την οικονομική κατάρρευση. Μόλις όμως η κυβέρνηση παρέμβει σε αυτή την κλίμακα, συνήθως παραμένει για μεγάλο διάστημα. Εδώ αναδύεται το παλαιότερο ανεπίλυτο δίλλημα των οικονομικών: είναι οι οικονομίες της αγοράς «φυσικά» σταθερές ή πρέπει να σταθεροποιηθούν μέσω μιας πολιτικής; Ο Κέυνς έδωσε έμφαση στην αδυναμία των προσδοκιών στις οποίες βασίζεται η οικονομική δραστηριότητα στις αποκεντρωμένες αγορές. Το μέλλον είναι δομικά αβέβαιο και επομένως η ψυχολογία των επενδυτών είναι ασταθής. «Η πρακτική της ηρεμίας, της ακινησίας, της βεβαιότητας και της ασφάλειας ξαφνικά καταρρέει», έγραφε ο Κέυνς. «Νέοι φόβοι και ελπίδες, χωρίς προειδοποίηση θα καθορίσουν την ανθρώπινη συμπεριφορά». Πρόκειται για την κλασσική περιγραφή της «συμπεριφοράς του κοπαδιού», που ο Τζωρτζ Σόρος έχει προσδιορίσει ως το κυρίαρχο χαρακτηριστικό των χρηματοπιστωτικών αγορών. Είναι δουλειά της κυβέρνησης να σταθεροποιήσει τις προσδοκίες.
Η νεο-κλασσική επανάσταση πίστευε ότι οι αγορές είναι πολύ περισσότερο κυκλικά σταθερές από ότι πίστευε ο Κέυνς, ότι οι κίνδυνοι όλων των συναλλαγών της αγοράς μπορούν να είναι γνωστές εκ των προτέρων και ότι οι τιμές θα αντανακλούν πάντα αντικειμενικές πιθανότητες. Αυτή η αγοραία αισιοδοξία οδήγησε στην απορρύθμιση των χρηματοπιστωτικών αγορών στις δεκαετίες του ’80 και του ’90 και η επακολουθήσασα έκρηξη της χρηματοπιστωτικής καινοτομίας, η οποία έκανε «ασφαλή» το δανεισμό όλο και μεγαλύτερων χρηματικών πόθων, με βάση την προβλέψιμη αύξηση των περιουσιακών στοιχείων. Η ήδη καταρρεύσασα πιστωτική φούσκα, η οποία τροφοδοτήθηκε από τα αποκαλούμενα ειδικά επενδυτικά οχήματα, τα παράγωγα, τα CDΟ και τις ψευδείς ΑΑΑ αξιολογήσεις, οικοδομήθηκαν πάνω στις ψευδαισθήσεις των μαθηματικών υποδειγμάτων.
Ο ιστορικός Άρθουρ Σλέσινγκερ θεωρούσε ότι οι φιλελεύθεροι κύκλοι υπόκεινται στη διαφθορά της εξουσίας, ενώ οι συντηρητικοί κύκλοι στη διαφθορά του χρήματος. Και οι δύο έχουν τα οφέλη και τα κόστη τους.
Αλλά αν ανατρέξουμε στην ιστορία, το φιλελεύθερο καθεστώς του ’50 και του ’60 ήταν πιο επιτυχές από το συντηρητικό καθεστώς που ακολούθησε. Εκτός από την Ινδία και την Κίνα, των οποίων η οικονομική δυναμική απελευθερώθηκε από τα οικονομικά της αγοράς, η οικονομική ανάπτυξη ήταν ταχύτερη και σταθερότερη τη χρυσή εποχή του κεϋνσιανισμού, από την εποχή του Φρίντμαν – οι καρποί της διανεμήθηκαν πιο εξισωτικά και η κοινωνική συνοχή και ηθική επιτεύχθηκαν με καλύτερο τρόπο.
Βέβαια η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται ποτέ ακριβώς. Σήμερα λειτουργούν μηχανισμοί παρεμπόδισης μιας κρίσης τύπου 1929 να μετατραπεί σε καταστροφή. Αλλά, όταν το χρηματοπιστωτικό σύστημα αφεθεί μόνο του και στο τέλος καταλήξει να πάθει εμπλοκή, όπως συμβαίνει σήμερα, τότε βρισκόμαστε προφανώς μπροστά σε έναν νέο κύκλο ρύθμισης.
Οι κύκλοι της οικονομικής μόδας δείχνουν πόσο μακριά βρίσκονται τα οικονομικά από το να αποτελούν μια επιστήμη. Δεν μπορεί να σκεφθεί κάποιος καμία οικονομική επιστήμη στην οποία η ορθοδοξία να κινείται ως εκκρεμές μεταξύ δύο πόλων. Αυτό που δίνει στα οικονομικά την εμφάνιση μιας επιστήμης είναι ότι οι προτάσεις τους μπορούν να εκφρασθούν μαθηματικά μέσα από αφαιρέσεις πολλών αποφασιστικών χαρακτηριστικών του πραγματικού κόσμου.
Με την εξαίρεση λίγων ιδιοφυιών, οι οικονομολόγοι διαμορφώνουν τις υποθέσεις τους έτσι ώστε να ταιριάζουν στην υπάρχουσα κατάσταση πραγμάτων και μετά τις επενδύουν με μια αύρα μόνιμης αλήθειας. Πρόκειται για διανοητικούς μπάτλερ, οι οποίοι υπηρετούν τα συμφέροντα όσων βρίσκονται στην εξουσία και όχι για προσεκτικούς παρατηρητές μιας μεταβαλλόμενης πραγματικότητας. Τα συστήματά τους τους παγιδεύουν στην ορθοδοξία.
Όταν οι εξελίξεις για οποιονδήποτε λόγο συμπίπτουν με τα θεωρήματά τους, η ορθοδοξία την οποία ασπάζονται απολαμβάνει τη στιγμή της δόξας της. Όταν τα γεγονότα διαφοροποιούνται, τότε καθίσταται ξεπερασμένη.