Στον δυτικό κόσμο υπάρχουν η Αμερικανική (1776) και η Γαλλική (1789) Διακήρυξη για τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις ελευθερίες, την ισότητα. Ακολούθησαν στη συνέχεια η Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ και η Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η υπενθύμιση αυτών των δύο διακηρύξεων μάς μεταφέρει δύο αιώνες πίσω, στην εποχή που καταργήθηκε το αριστοκρατικό σύστημα και γεννήθηκε η κοινωνία των πολιτών. Από τα τέλη του 18ου αιώνα μέχρι τις μέρες μας έχει περάσει πολύς χρόνος. Τι απέγιναν οι δυτικές αξίες στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια πραγματικότητα μέχρι σήμερα;
Μια σύντομη απάντηση είναι ότι η ευημερία συμπορεύθηκε με την καταστροφή. Υπάρχουν τουλάχιστον τρία πολιτικά και κοινωνικά δεδομένα που, πέρα από τη θετική επίδραση των δυτικών αξιών, αναδεικνύουν ένα ανησυχητικό χάσμα μεταξύ των θεωρητικών και των πραγματικών αξιών.
Πρώτον, αυτές οι διακηρύξεις για τα δικαιώματα και τις ελευθερίες του λαού και του ανθρώπου συνοδεύονται από την πραγματικότητα της υποδούλωσης και του αποικισμού. Ο θεσμός της δουλείας υπήρχε στην Αμερική μέχρι την εποχή του Λίνκολν, το 1862. Την ίδια περίοδο, οι δυτικοευρωπαϊκές χώρες επέκτειναν τις αποικιακές κτήσεις τους.
Από την εποχή των αναφερόμενων διακηρύξεων, η σύγκρουση των φιλελεύθερων και αντιδημοκρατικών αξιών βρίσκονταν σε εξέλιξη στη Δύση και η έκρηξη του γερμανικού ναζισμού, μόλις πριν από ογδόντα χρόνια, ακύρωσε όλες τις αξίες των διακηρύξεων. Παραδόξως, η απελευθέρωση από την ιδεολογία του ναζισμού και του φασισμού ήρθε κυρίως από την Ανατολική Ευρώπη το 1945, από χώρες που δεν είχαν τέτοιους χάρτες ελευθεριών και δικαιωμάτων.
Αυτές οι αξίες που προωθήθηκαν στη Δύση ακολουθούνται από μεγάλους και δευτερεύοντες πολέμους, κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες. Οι πόλεμοι αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας των αξιών. Η κατάκτηση με πόλεμο ή η οικονομική αποικιοποίηση με ειρήνη, μακρινών εδαφών και η υποταγή λαών και φυλών από τις δυτικές δυνάμεις είναι απόδειξη της χρήσης των οικουμενικών αξιών για δικό τους όφελος.
Δεύτερον, πολλά κριτικά βιβλία έχουν γραφτεί από φιλοσόφους και κοινωνιολόγους για τη κατάσταση των δυτικών αξιών στις δυτικές δημοκρατίες.
Η πρακτική των δυτικών αξιών καταγράφεται σε μια εποχή που φώτιζαν την εμφάνιση του αναδυόμενου καπιταλισμού. Λίγο μετά την υιοθέτηση της Αμερικανικής Διακήρυξης, δηλαδή πριν από δύο αιώνες, ο Αλέξης ντε Τοκβίλ ταξιδεύει στην Αμερική και παρατηρεί πώς λειτουργούν κάποιες αξίες στην πραγματικότητα που, όσο περνά ο καιρός, θα δείξουν το πραγματικό τους πρόσωπο κατά τον 20ό και τον 21ο αιώνα.
Ο Τοκβίλ παρατηρεί ότι η βασική αξία της αμερικανικής κοινωνίας είναι ο προσωπικός πλουτισμός και η απόκτηση εξουσίας. Η αξία της ελευθερίας υποτάσσεται στην αύξηση του πλούτου ως θεμελιώδους αξίας της Δύσης. Η ελευθερία που γιορτάζεται στη Διακήρυξη ασκήθηκε ως όργανο υλικού πλουτισμού. Στην ελευθερία, γράφει ο Τοκβίλ, ο Αμερικανός βρίσκει «το καλύτερο εργαλείο και την πιο σίγουρη εγγύηση για την ευημερία του. Αγαπούν αυτά τα δύο πράγματα το ένα εξαιτίας του άλλου». Λογικά αναρωτιέται πού οδεύει η χώρα με τέτοια υπέρτατη αξία; Μπορεί το πάθος να γίνεις πλούσιος να συγκρατηθεί εντός των συνόρων της Αμερικής; Στην απάντησή του χρησιμοποιεί μια αναλογία με την αρχαία Ρώμη. «Όλοι τους οδηγούνται να κυριαρχήσουν στις θάλασσες, όπως οι Ρωμαίοι οδηγήθηκαν να κατακτήσουν τον κόσμο». Αυτό έγινε αντιληπτό στις αρχές του 19ου αιώνα. Ως εκ τούτου, προειδοποιεί όλους τους φίλους της δημοκρατίας ότι πρέπει να παρακολουθούν με ανησυχία τη διάδοση της βασικής αμερικανικής αξίας.
Το πρόβλημα με τις δύο διακηρύξεις είναι ότι οι αξίες ορίζονται έμμεσα ως εργαλειακές, δυτικοκεντρικές και με υλικά εγωιστικό υπόβαθρο. Συμβάλλουν στη λειτουργία της συνειδητοποίησης της δυτικής εικόνας του ανθρώπου, της κοινωνίας και της πολιτικής. Συνεχής αύξηση της παραγωγής, του εμπορίου, του πλούτου ‒ αυτή είναι η βάση για την εγκαθίδρυση μιας καπιταλιστικής κυριαρχίας στον κόσμο. Όσο περνά ο καιρός, η διεύρυνση του πλούτου και της εξουσίας συνοδεύεται από την επέκταση της στρατιωτικής ισχύος και η επιλεκτική χρήση της ανοχής, της δικαιοσύνης και της ελευθερίας γίνεται ολοένα και πιο έντονη.
Τρίτον, σε ορισμένες περιπτώσεις, η Δύση χρησιμοποιεί πολεμικά, αντιδημοκρατικά μέσα για να πραγματοποιήσει τις αξίες της. Υπάρχουν πάρα πολλά παραδείγματα που μαρτυρούν ότι σε όλη την ιστορία, οι δυτικές αξίες πραγματοποιούνται μέσω της παραπλάνησης και της βίας.
Το Αφγανιστάν, το Ιράκ, η Λιβύη, η Σερβία κ.ά., έγιναν στόχοι επιθέσεων των χωρών της Δύσης υπό την αιγίδα των δυτικών αξιών, οι οποίες δεν απορρίφθηκαν, αλλά ερμηνεύτηκαν έτσι ώστε η στρατιωτική επίθεση να είναι, αφενός, η υπεράσπιση του δυτικού πολιτισμού και, αφετέρου, ότι είναι προς καλό των Αφγανών, των Ιρακινών, των Σέρβων και των άλλων λαών.
Η Δύση στην οποία ζούμε, αλλά και ο υπόλοιπος κόσμος, δεν έχει βρει τη βεβαιότητά του, την ασφάλειά του. Αναπτύσσεται μέσα σε ένα περιβάλλον αβεβαιότητας που μαστίζεται από πολυκρίσεις. Η Δύση προσπάθησε να πραγματοποιήσει όλες τις κοινωνικές και πολιτικές αξίες με διάφορα μέσα, να τις διαδώσει σε όλο τον κόσμο και δεν τα κατάφερε. Από την αξία στη θεωρία και στη διακήρυξη, στην αξία στην πραγματικότητα υπάρχει ένας μεγάλος δρόμος. Ποιος ευθύνεται περισσότερο για αυτή τη κατάσταση; Οι ελίτ, που ορκίζονται και επικαλούνται τις δυτικές αξίες και στην πραγματική ζωή ενεργούν εναντίον τους.
