Ποιο από τα δύο;Martin van Creveld

Η άμεση απειλή για την Ουκρανία έχει αρθεί και με τον πόλεμο να συνεχίζεται και να συνεχίζεται, η ιστορία δείχνει ότι ένα στα δύο αντίθετα πράγματα είναι πιθανό να συμβεί.

Πρώτον, οι δύο πλευρές μπορούν να συμφωνήσουν, είτε ρητά είτε σιωπηρά, σε ένα συγκεκριμένο σύνολο κανόνων που θα διέπουν τη συμπεριφορά τους. Όπως και με τη μη χρήση ορισμένων επικίνδυνων όπλων. Όπως με το να μην καταπολεμούν ορισμένες τάξεις ανθρώπων (γνωστούς, στο Μεσαίωνα, ως «αθώους») και λίγο πολύ να τους αφήνουν ήσυχους. Όπως και με την αναγνώριση προστατευόμενων περιοχών (που συχνά θεωρούνται ιερές, όπως οι εκκλησίες) όπου αυτοί οι αθώοι μπορούν να βρουν καταφύγιο. Όπως και με την ανταλλαγή κρατουμένων (συχνά ένα από τα πρώτα πράγματα που συμφωνούν). Και με την αναγνώριση της αξίας των μακροπρόθεσμων περιουσιακών στοιχείων (γνωστά, σήμερα, ως «υποδομές») όπως τα οπωροφόρα δέντρα, τα βοοειδή, τα κανάλια, οι γέφυρες και τα παρόμοια.

Επιτρέψτε μου να είμαι ξεκάθαρος: πολύ λίγες από αυτές και άλλες περιπτώσεις, προέκυψαν από την καθαρή καλοσύνη των εμπόλεμων. Σε αυτό, όπως και σε άλλα θέματα, αυτό που μετράει είναι ο υπολογισμός σχετικά με τα συμφέροντα της κάθε πλευράς.

Μια από τις πιο διδακτικές περιπτώσεις του τρόπου με τον οποίο λειτουργούσαν τα πράγματα συνέβη κατά τη διάρκεια της Ολλανδικής Εξέγερσης, γνωστής και ως ο Ολλανδικός Πόλεμος της Ανεξαρτησίας, ο οποίος ξεκίνησε το 1568 και διήρκεσε, με μια σημαντική διακοπή μεταξύ 1609 και 1612, μέχρι το 1648.

Στην αρχή αιχμαλωτίστηκαν Ολλανδοί ηγέτες, συγκεκριμένα δύο γνωστοί ευγενείς (Έγκμοντ και Χορν) αντιμετωπίστηκαν ως επαναστάτες και εκτελέστηκαν από τον Ισπανό αρχιστράτηγο, τον τρομερό Δούκα της Άλμπα. Το 1576 η λεηλασία της Αμβέρσας, γνωστής και ως Ισπανική Μανία, μπορεί να προκάλεσε το θάνατο τουλάχιστον 17.000 κατοίκων της πόλης. Μέχρι το 1625, τα πράγματα είχαν φτάσει στο σημείο όπου ένας από τους διαδόχους του Άλμπα, ο Αμπρόζιο Σπινόλα, όχι μόνο δέχτηκε την παράδοση με τιμή της σημαντικής πόλης της Μπρέντα, αλλά αντιμετώπισε τον ηττημένο Ολλανδό διοικητή της πόλης, Τζάστιν Νασάου, με εξαιρετικό σεβασμό και αξιοπρέπεια. Αργότερα, η πράξη της παράδοσης ζωγραφίστηκε από έναν από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες της εποχής, τον Ντιέγκο Βελάσκεθ. Χωρίς να είναι μεμονωμένη περίπτωση, βασίστηκε σε παρόμοια περίπτωση του Ρούμπενς. Τόσο οι σύγχρονοι, όσο και οι επόμενοι κριτικοί συμφώνησαν ότι ήταν αρκετά ακριβές. Όπως έγραψε ένας από αυτούς, το αριστούργημα του Βελάσκεθ «επιδεικνύει τις αναλαμπές της ανθρωπότητας που μπορούν να εκτεθούν ως αποτέλεσμα του πολέμου και επαινεί το ενδιαφέρον του Σπινόλα για τον Νασάου και τον ολλανδικό στρατό».

Όχι τυχαία, ο Ολλανδός νομικός Ούγκο Γκρότιους έγραψε το De Jure Belli ac Pacis (Περί του Δικαίου του πολέμου και της ειρήνης), την πιο διάσημη πραγματεία που έγινε ποτέ για το θέμα, την ίδια χρονιά.

Υπάρχει, ωστόσο, μια άλλη πιθανότητα. Η είσοδος σε έναν πόλεμο, τα στρατεύματα, ειδικά τα φρέσκα που δεν έχουν εμπειρία από το πόσο τρομακτικός είναι πραγματικά, μπορεί να είναι αρκετά αθώα. Αθώοι, μπορεί να δυσκολεύονται να αλλάξουν τη συνηθισμένη πολιτική συμπεριφορά τους προς όφελος της ανελέητης δολοφονίας και καταστροφής. Για μένα προσωπικά, η φύση του προβλήματος έφερε στη μνήμη μου μια συνομιλία που είχα πριν από χρόνια με έναν Ισραηλινό διοικητή τάγματος ο οποίος συμμετείχε στις σκληρές μάχες που κράτησαν τα Υψίπεδα του Γκολάν για το Ισραήλ, το 1973. Στην αρχή, είπε «οι άντρες μου, οι περισσότεροι 20-21 χρονών και άπειροι, ήταν τόσο προσεκτικοί που δεν τολμούσαν να περάσουν τα τανκς πάνω από τους σωλήνες άρδευσης που ήταν διάσπαρτοι στο έδαφος. Πολύ σύντομα όμως, όλες αυτές οι σκέψεις παραμερίστηκαν. Έκαναν αυτό που έπρεπε να γίνει και μερικές φορές, αυτό που δεν έπρεπε να γίνει». Συμπεριλαμβανομένων κάποιων πραγμάτων για τα οποία ο διοικητής του τάγματος, δεν ήθελε να μιλήσει, αλλά για τα οποία, πολλά χρόνια αργότερα, τον έκαναν ακόμα να ανατριχιάζει.

Για να το γενικεύσουμε, ο πόλεμος είναι ο χώρος του έντονου, συχνά μανιακού, ενθουσιασμού. Για να μην αναφέρουμε το μίσος, τα βάσανα, τον πόνο, τον θάνατο και το πένθος. Συχνά όσο περισσότερο διαρκεί τόσο πιο δυνατά είναι αυτά τα συναισθήματα, καθιστώντας τη μάχη όλο και πιο δύσκολη στον έλεγχο και μεταφέροντας τον κίνδυνο να μετατραπεί σε ένα όργιο βίας στο οποίο οι άνδρες δεν ξέρουν πλέον τι κάνουν. Η προαναφερθείσα ισπανική μανία είναι ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα. Αλλά υπάρχουν πολλά άλλα. Απλά σκεφτείτε τη φοβερή σκηνή στο βιβλίο XXI της Ιλιάδας, όπου ο Αχιλλέας, έχοντας βιώσει την απώλεια του φίλου του Πάτροκλου, πηγαίνει σε ένα φονικό ξεφάντωμα απαράμιλλο σε ολόκληρη τη λογοτεχνία. Όμως στο τέλος, η φύση με τη μορφή του ποταμού Σκάμανδρου, έβαλε τέλος στη σφαγή αφού ο ποταμός φούσκωσε και προσπάθησε να τον πνίξει.

Κατά καιρούς οι θηριωδίες ήταν προγραμματισμένες. Ιδιαίτερα οι Ρωμαίοι μετέτρεψαν τη λεηλασία των πόλεων σε τέχνη. Τοποθέτηση φρουρών για την αποφυγή εκπλήξεων, διαίρεση της περιοχής σε τμήματα υπό αυστηρή διοίκηση και ανάθεση στρατευμάτων στο καθένα, ώστε να διασφαλιστεί ότι δεν θα αρχίσουν να μάχονται μεταξύ τους για τη λεία. Κατά καιρούς αυτό ήταν το αποτέλεσμα των στρατευμάτων που στερούνταν ελέγχου, ή έτσι ισχυρίστηκαν αργότερα οι υπεύθυνοι διοικητές, όπως ο Τίτος κατά την καταστροφή του Ναού στην Ιερουσαλήμ το 70 μ.Χ. (κατά τον Ιώσηφο) και ο Βάλλενστάιν στο Μαγδεμβούργο το 1635. Κάποιες φορές βοήθησαν την υπόθεση, κάποιες φορές έκαναν το αντίθετο. Για να επιστρέψουμε στην Ισπανική Μανία, οι ιστορικοί συχνά το θεωρούν ως σημείο καμπής που έπεισε και τις δύο πλευρές ότι δεν είχαν άλλη επιλογή από το να συνεχίσουν να πολεμούν. Αξιοσημείωτα οι δύο διαδικασίες, αυτή που οδηγεί στον πόλεμο να εξανθρωπίζεται σε κάποιο βαθμό και αυτή που οδηγεί προς την άλλη κατεύθυνση, μπορεί να προχωρήσουν ταυτόχρονα.

Για να επιστρέψουμε στο παρόν, η βαρβαρότητα του ρωσο-ουκρανικού πολέμου δεν χρειάζεται να περιγραφεί. Από την άλλη πλευρά, έχουμε δει αρκετές προσπάθειες ανταλλαγής αιχμαλώτων και συνέχισης της εξαγωγής σιτηρών από την Οδησσό και άλλα λιμάνια. Από τις 2 Δεκεμβρίου 2022, πάνω από 12 εκατομμύρια τόνοι σιτηρών και άλλων τροφίμων είχαν εξαχθεί μέσω της πρωτοβουλίας για τα σιτηρά στη Μαύρη Θάλασσα. Πάνω από όλα, αντίθετα από τους ουκρανικούς ισχυρισμούς, δεν υπήρξε ούτε ρωσική προσπάθεια να καταστραφεί το τεράστιο πυρηνικό συγκρότημα στη Ζαπορίζια, ούτε μεγάλη αύξηση της ραδιενέργειας στη γύρω ύπαιθρο. Αν υπήρξε «πυρηνικός τρόμος», τότε φαίνεται ότι ήταν πράγματι πολύ περιορισμένος.

Ποιο θα είναι λοιπόν, από τα δύο;