Ο πόλεμος του Τρίτου Κόσμου του Πάπα ΦραγκίσκουGianluca Vivacqua

Το 2014, ο Πάπας είπε ότι ο κόσμος βιώνει, εδώ και χρόνια, έναν τρίτο παγκόσμιο πόλεμο, σε κομμάτια. Σκέφτηκε όλες τις συγκρούσεις που συνέβαιναν στον κόσμο εκείνη την εποχή και τις συνόψισε, αλλά τις κράτησε διακριτές. Ως εκ τούτου, έλαβε υπόψη του το πανόραμα των πολέμων, όπως εκείνοι που απολαμβάνουν να καταγράφουν τον ακριβή αριθμό των πολέμων που διεξάγονται στην τρέχουσα γεωπολιτική συγκυρία και σχετικοποιούν τη σημασία και τη βαρύτητα της ρωσο-ουκρανικής σύγκρουσης: τι ωφελεί, λένε, να ανησυχείτε για την εξέλιξη ενός πολέμου μόνο επειδή είναι λίγο πιο κοντά μας όταν, στις μέρες μας και με τις σημερινές πολεμικές τεχνολογίες, οποιοσδήποτε άλλος πόλεμος σε οποιοδήποτε άλλο μέρος του κόσμου μπορεί να έχει τις ίδιες καταστροφικές συνέπειες με εκείνον που πολεμάτε σχεδόν κάτω από το σπίτι;

Φυσικά, δεν μπορεί κανείς να σκεφτεί ότι ο Φραγκίσκος ήθελε να σχετικοποιήσει, αλλά σίγουρα είχε στο μυαλό του ποια μπορεί να είναι η αξία ενός ιστορικού γεγονότος όπως ένας πόλεμος σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Το πρώτο χαρακτηριστικό της παγκοσμιοποίησης είναι στην πραγματικότητα η ακραία γεω-διασύνδεση, έτσι ώστε δεν μπορεί πλέον να αρνηθεί κανείς, ότι ένα γεγονός που συμβαίνει στο Τουβαλού ή στο Λεσότο έχει κάποια σημασία για την υπόλοιπη διεθνή κοινότητα. Η παγκοσμιοποίηση, κατανοητή ως οικουμενοποίηση της ιστορικής συνείδησης του παρόντος, αποκηρύσσει το επαρχιακό σύνδρομο, σύμφωνα με το οποίο ό,τι συμβαίνει μακριά ή έξω από το επίκεντρό μας υπόκειται σε (επικίνδυνη) υποεκτίμηση.

Η διασύνδεση είναι, επομένως, μια a priori προϋπόθεση της παγκοσμιοποίησης. Αλλά αφήνει επίσης χώρο για προβληματισμό για ξεχωριστές περιπτώσεις: ο Φραγκίσκος στην πραγματικότητα σκεφτόταν χρόνιες συγκρούσεις (Υεμένη, Συρία, Αφγανιστάν, Ιράκ, Λιβύη, Κασμίρ), λανθάνουσες (Ντονμπάς, έτσι ήταν ακόμα τότε) και διαλείπουσες (Ναγκόρνο-Καραμπάχ, Οσετία). Όλα τα μέρη ενός ενιαίου μεγάλου σώματος που είναι ο κόσμος σε πόλεμο, αλλά το καθένα μπορεί ακόμα να αναλυθεί ξεκινώντας από μια ακριβή ιστορικο-εδαφική φυσιογνωμία.

Παράλληλα με την παγκοσμιοποιημένη αντίληψη της πολεμικής ιστορίας του κόσμου σήμερα, μια συμπτωματολογική πτυχή φαίνεται να εμφανίζεται στον προβληματισμό του ποντίφικα.

Παιδί του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και εγγονός του Α’, ο Πάπας ίσως συλλογίζεται με βάση μια ιστορική συνείδηση που του λέει να αξιολογήσει πολεμικά γεγονότα, ακόμη και αντικειμενικά άσχετα μεταξύ τους, στο βαθμό που θα μπορούσαν να είναι οι προάγγελοι ενός πολέμου μεγαλύτερων διαστάσεων. Ο «πόλεμος σε κομμάτια» είναι επομένως ταυτόχρονα μια παρατήρηση, μια ιστορική φωτογραφία, αλλά και η έκφραση ενός φόβου που με τη σειρά του είναι έκφραση της ιστορικής ευαισθησίας αυτού, που αναγνωρίζει τα ίχνη της παλιάς φλόγας (agnoscit veteris vestigia flammae).

Πρέπει να πιστέψουμε ότι με την ομιλία του στις 10 Σεπτεμβρίου ήθελε να παραδεχτεί ότι αυτός ο φόβος έγινε πραγματικότητα; Μάλιστα, σχεδόν μετανοημένος, ο Φραγκίσκος είπε ότι ο παγκόσμιος πόλεμος, από «ένας πόλεμος σε κομμάτια», έχει γίνει «ολοκληρωτικός πόλεμος». Αλλά δεν αρνήθηκε το ένα όραμα για το άλλο. Ας δούμε γιατί.

Ο εφιάλτης του deja vu προστίθεται τώρα στις προηγούμενες ανησυχίες, που φαίνεται ξεκάθαρα από τα αρχικά λόγια (και αναφέρεται σε όσα είπαμε προηγουμένως): «Μετά τους δύο τραγικούς παγκόσμιους πολέμους φαινόταν ότι ο κόσμος είχε μάθει να προοδεύει σταδιακά προς τον σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα, στο διεθνές δίκαιο και στις διάφορες μορφές συνεργασίας».

Και αντί αυτού υπάρχει μια «οπισθοδρόμηση», μια επιστροφή στη φρίκη και τη βαρβαρότητα που είναι ήδη γνωστή.

«Αναχρονισμός» είναι η λέξη κλειδί. Κάτι ανησυχητικό, δυστονικό που αναδύεται ξανά από το παρελθόν, ένα τέρας εξόριστο από την ιστορία που επιστρέφει για να υλοποιηθεί στις πύλες της πόλης πάντα με την ίδια ξεδιάντροπη εμφάνιση. Ο «αναχρονισμός» συνδυάζεται με τον «εθνικισμό». Αναχρονιστικοί είναι οι πόλεμοι ─οι νέοι / παλιοί πόλεμοι κυριαρχίας─ που διεξάγονται στο όνομα «κλειστών, εξοργισμένων, επιθετικών» εθνικισμών. Αλλά για να καταλάβουμε με ποια έννοια ο ποντίφικας μιλάει για «ολοκληρωτικό» πρέπει να επιστρέψουμε στον «σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Περνώντας μάλιστα από τον πόλεμο σε κομμάτια στον ολοκληρωτικό πόλεμο, διευρύνεται και το επίκεντρο της αξιολόγησής του: όχι μόνο ένας προοπτικός προβληματισμός για τη γεωπολιτική μοίρα, αλλά ─και κυρίως─ ένας στενόχωρος προβληματισμός για τις μοίρες του ανθρώπινου γένους.

Διότι με τον όρο «ολοκληρωτικός πόλεμος» ο Φραγκίσκος εννοεί στην πραγματικότητα εκείνον τον πόλεμο που περιλαμβάνει και επηρεάζει το σύνολο ενός πληθυσμού και δεν λυπάται κανέναν: «άμαχους, ηλικιωμένους, παιδιά και ασθενείς».

Από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, χωρίς αμφιβολία, κάθε πόλεμος έχει γίνει ολοκληρωτικός με αυτή την έννοια: και επομένως, όταν συνδυάζετε την έννοια του «ολοκληρωτικού πολέμου» με αυτή του «παγκόσμιου πολέμου», ποια φόρμουλα προσπαθεί να διατυπώσει ο Πάπας;

Στην πραγματικότητα κρατά μαζί μια οικουμενική ανησυχία για έναν κόσμο στις φλόγες (όπως αυτός στις παραμονές ενός Α’ ή Β’ Παγκοσμίου Πολέμου) και μια πανανθρώπινη ανησυχία για μια ανθρωπότητα ένα βήμα μακριά από μια τραγωδία που υπόσχεται να είναι η οριστική.

Για αυτόν, ο πόλεμος είναι παγκόσμιος επειδή διεξάγεται ταυτόχρονα σε πολλά μέρη του κόσμου (και το να συμβαίνει ταυτόχρονα δεν σημαίνει απαραίτητα ότι γίνεται από κοινού) και είναι ολοκληρωτικός επειδή δεν κάνει διάκριση μεταξύ μαχητών και μη.