Η επιτυχής ιατρική αντιμετώπιση της πανδημίας COVID-19 δεν θα πρέπει ούτε για μια στιγμή να αποκρύψει τα προβλήματα που θα αντιμετωπίσει η ελληνική οικονομία. Η μη ενασχόληση με αυτά τα προβλήματα και η κάλυψή τους κάτω από τις συνεχείς αναφορές στις μέχρι σήμερα επιτυχείς εξελίξεις στη μάχη της πανδημίας δεν σημαίνει ότι αυτά δεν υπάρχουν και δεν θα εμφανιστούν.
Οι πρόσφατες προβλέψεις του ΔΝΤ (πάντα με την επιφύλαξη ότι πρόκειται για προβλέψεις και ειδικά από το ΔΝΤ) για υποχώρηση του ΑΕΠ στην Ευρωζώνη κατά 7,5% το 2020 (με το βασικό σενάριο, δηλαδή το καλύτερο), δείχνουν με απόλυτη σαφήνεια το βάθος της κρίσης και τα προβλήματα που δημιουργούνται στο επίπεδο της οικονομίας.
Για την Ελλάδα οι προβλέψεις είναι οι δυσμενέστερες (μόνο το Σαν Μαρίνο προβλέπεται να παρουσιάσει μεγαλύτερη ύφεση) από τις χώρες της ευρωζώνης: 10,0% το 2020, πάντα με το καλύτερο σενάριο. Παράλληλα προβλέπεται άνοδος της ανεργίας στο 22,3% και αύξηση του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών στο 6,5%. Ακόμη προβλέπει άνοδο του λόγου ΔΧ/ΑΕΠ πάνω από το 200,0% και αύξηση του δημοσιονομικού ελλείμματος κοντά στο 10,0%. Εν ολίγοις, όλες οι βασικές μακροοικονομικές μεταβλητές της ελληνικής οικονομίας θα υποστούν μεγάλες αρνητικές μεταβολές.
Το ΙΟΒΕ εκτιμά ύφεση 5,0% με το βασικό σενάριο πρόβλεψης να βασίζεται στην υπόθεση ότι η πλειονότητα των εσωτερικών μέτρων προστασίας της δημόσιας υγείας θα διατηρηθεί έως τα μέσα Μαΐου και κατόπιν θα αρχίσει η σταδιακή άρση τους, ενώ το ίδιο θα γίνει από το τέλος του ίδιου μήνα για όσα αφορούν στις διεθνείς επιβατικές μεταφορές, εγχωρίως και διεθνώς. Αυτή η υπόθεση συνεπάγεται πως η υγειονομική κρίση θα εξασθενήσει σημαντικά προς το τέλος Μαΐου. Συνεπώς, οι τουριστικές επιχειρήσεις θα μπορούν να δεχθούν διεθνή τουρισμό σε ένα σημαντικό μέρος της θερινής τουριστικής περιόδου. Στο εναλλακτικό, δυσμενές σενάριο, μείωση του ΑΕΠ κατά 8,0%, γίνεται η υπόθεση πως η πλειονότητα των εσωτερικών μέτρων προστασίας της δημόσιας υγείας θα διατηρηθεί έως το τέλος Ιουνίου και κατόπιν θα αρχίσει η σταδιακή άρση τους, ενώ το ίδιο θα γίνει για όσα αφορούν στις διεθνείς επιβατικές μεταφορές από το τέλος Ιουλίου, εγχωρίως και διεθνώς.
Σύμφωνα με τις Εαρινές Προβλέψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η ύφεση στην Ελλάδα υπολογίζεται ότι θα φτάσει στο 9,7%. Επίσης, οι επενδύσεις θα μειωθούν κατά 30%, η ιδιωτική κατανάλωση κατά 9% και οι εξαγωγές κατά 21,4%, ενώ υπολογίζει ότι παρά τα μέτρα που έχουν ληφθεί για τη στήριξη των επιχειρήσεων, η ανεργία θα αγγίξει το 20%, με περίπου 160.000 νέους ανέργους. Στο δημοσιονομικό πεδίο, με δεδομένο ότι έχουν ληφθεί μέτρα στο 6,9% του ΑΕΠ και έχουν υιοθετηθεί παρεμβάσεις για τη ρευστότητα στο 1,9% του ΑΕΠ, υπολογίζεται ότι το έλλειμμα της γενικής κυβέρνησης θα φτάσει στο 6,25% Όσον αφορά στο Χρέος, εκτιμάται ότι θα φτάσει στο 196% του ΑΕΠ. Ως δημοσιονομικούς κινδύνους η Κομισιόν αναδεικνύει τις εκκρεμείς αποφάσεις του ΣτΕ για τα αναδρομικά των συνταξιούχων, τις εκκρεμείς υποθέσεις για την ΕΤΑΠ, τα πιθανά κονδύλια για την αναδιάρθρωση των ΕΛΤΑ αλλά και το τελικό κόστος των μέτρων για τις επιπτώσεις του κορωναϊού.
Ανεξαρτήτως των εκτιμήσεων εκείνο που έχει σημασία και δεν πρέπει να αγνοηθεί από κανένα είναι ότι η Ελλάδα βρίσκεται αντιμέτωπη με μια πολύ σοβαρή κρίση, σοβαρότερη από οποιαδήποτε άλλη οικονομία της ζώνης του ευρώ. Οι λόγοι μπορούν να αναζητηθούν στο υπάρχον παραγωγικό υπόστρωμα της χώρας, το οποίο, δυστυχώς, μετά από δέκα χρόνια μνημονιακής πολιτικής, δεν μεταβλήθηκε αλλά αντιθέτως βγήκε εντελώς εξουθενωμένο από αυτή την περιπέτεια. Συγκεκριμένα:
- Καμία χώρα στην ευρωζώνη, εκτός της Κύπρου, δεν εξαρτάται περισσότερο από τον τουρισμό, όσο η Ελλάδα, και ο τουρισμός έχει ουσιαστικά σταματήσει να υπάρχει. Οι ταξιδιωτικές εισπράξεις το 2019 διαμορφώθηκαν στα 18.179 εκατ. ευρώ, δηλαδή περίπου 10,0% του ΑΕΠ, εκ των οποίων από τους κατοίκους των χωρών της ΕΕ-28 :12.295 εκατ. ευρώ, και από τους κατοίκους των χωρών εκτός της ΕΕ-28: 5.385 εκατ. ευρώ (ΤτΕ). Αυτό σημαίνει ότι μείωση κατά 10,0% των εσόδων προκαλεί μείωση κατά 1,0% του ΑΕΠ. Το 75,0% των εσόδων του τουρισμού παράγονται την περίοδο Ιουνίου – Σεπτεμβρίου.
Συνυπολογίζοντας και τα πολλαπλασιαστικά οφέλη του τουρισμού -με πολλαπλασιαστή 2,4 – η συνολική συνεισφορά του ανέρχεται περίπου στα 45,0 δις ευρώ, ή 24,0% του ΑΕΠ. Επομένως ένα μεγάλο μέρος των εξαγωγών της χώρας μάλλον θα υποστεί δραματική μείωση (το ύψος της θα εξαρτηθεί από τις προσδοκίες των τουριστών ότι οι διακοπές τους θα είναι ασφαλής από τον ιό). Οι εξαγωγές υπηρεσιών το 2019 ανήλθαν συνολικά σε 40,1 δις ευρώ ΤτΕ, Έκθεση του Διοικητή ΓΙΑ ΤΟ 2019) και από αυτά τα 35 δις ευρώ αναλογούν στον τουρισμό και στις μεταφορές (δηλαδή περίπου το 18,7% του ΑΕΠ). Προκειμένου να εξουδετερώσει αυτό το επιχείρημα ο Διοικητής της ΤτΕ ανέφερε ότι και στην Ιταλία ο τομέας του τουρισμού αντιστοιχεί σε ανάλογα ποσοστά με την Ελλάδα. Κάνει λάθος : στην Ιταλία το 2018 οι άμεσες εισπράξεις του τουριστικού τομέα ανήλθαν στο 5,5% του ΑΕΠ και οι συνολικές αντίστοιχα στο 13,0%.(Banca di Italia, Δεκέμβριος 2018). Ο τουρισμός, το εμπόριο η δημόσια διοίκηση και η μεταποίηση ήταν οι κύριοι κλάδοι που στήριξαν τη μείωση της ανεργίας (2013-2019) κατά 11,3% ή 397,8 χιλιάδες. Στον τουρισμό, στις μεταφορές και στο εμπόριο απασχολούνται 1.441,6 χιλιάδες εργαζόμενοι. Η αύξηση του ΑΕΠ την ίδια περίοδο στηρίχτηκε στην αύξηση της απασχόλησης και ελάχιστα έως καθόλου στην αύξηση της παραγωγικότητα της εργασίας.
- Οι επιχειρήσεις στην Ελλάδα είναι μικρομεσαίου μεγέθους, και μάλιστα το μέγεθός τους υπολείπεται των αντίστοιχων ευρωπαϊκών, οι περισσότερες από τις οποίες δεν διαθέτουν επαρκείς πόρους για να αντιμετωπίσουν δύσκολους καιρούς, λόγω του μεγέθους τους αλλά και λόγω της επιβάρυνσης από τη δεκαετή περίοδο της δημοσιονομικής προσαρμογής. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει ορατός ο κίνδυνος της πτώχευσης και της απόσυρσης από την αγορά μεγάλου αριθμού από αυτές. Κάτι άλλωστε που η ελληνική οικονομία έζησε την προηγούμενη δεκαετία. Σε αυτό συνίσταται και η μεγάλη διαφορά με τις υπόλοιπες χώρες της ευρωζώνης.
- Με βάση όλα τα υπάρχοντα σενάρια ο Ακαθάριστος Σχηματισμός Παγίου Κεφαλαίου αναμένεται να υποστεί μείωση της τάξεως 20-25%. Δηλαδή περίπου 4 με 5 δις ευρώ, και από περίπου 20 δις ευρώ θα κατρακυλήσει στα 15 δις ευρώ. Με αυτό το ρυθμό είναι τουλάχιστον αστείο να προσβλέπουμε σε αναδιάρθρωση της παραγωγής.
- Εκτός από την αύξηση της ανεργίας, οι εξελίξεις θα καθορίσουν το πως θα διαμορφωθούν οι αμοιβές των εργαζομένων, οι συντάξεις αλλά και το θεσμικό πλαίσιο της αγοράς εργασίας. Την κρίση με τη λογική που επικρατεί σήμερα στις οικονομικές θεωρήσεις πάντοτε την φορτώνεται ο αδύναμος κρίκος της κοινωνικής αλυσίδας.
- Το τραπεζικό σύστημα της χώρας εξακολουθεί να μην μπορεί στοιχειωδώς να ανταποκριθεί στο ρόλο που του έχει ανατεθεί, δηλαδή στην χορήγηση ρευστότητας στις επιχειρήσεις. Συγκεκριμένα, ο δωδεκάμηνος ρυθμός μεταβολής της επιχειρηματικής πίστης (εκτός επιχειρήσεων του χρηματοπιστωτικού τομέα) είχε θετικό πρόσημο κατά το 2019, σε αντίθεση με ό,τι συνήθως παρατηρείτο κατά τα προηγούμενα έτη. Επισημαίνεται όμως ότι η εικόνα αυτή αφορά κυρίως τις μεγάλες επιχειρήσεις. Η διαθεσιμότητα τραπεζικής χρηματοδότησης βελτιώθηκε σε σύγκριση με το παρελθόν και για τις επιχειρήσεις μικρού και μεσαίου μεγέθους, αλλά οι εκταμιεύσεις νέων τραπεζικών δανείων για αυτές τις επιχειρήσεις συνέχισαν να υπολείπονται των αποπληρωμών των υφιστάμενων χρεών τους προς το τραπεζικό σύστημα (αρνητική καθαρή ροή τραπεζικής χρηματοδότησης). Η ακαθάριστη ροή χρηματοδοτήσεων δεν αυξήθηκε 2019 έναντι του 2018 ούτε για τις μεγάλες ούτε για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, αν και ήταν αυξημένη έναντι των δύο αμέσως προηγούμενων ετών. Τούτο σημαίνει ότι η βελτίωση των πιστωτικών συνθηκών το 2019 οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι και οι αποπληρωμές χρεολυσίων εκ μέρους των επιχειρήσεων ήταν μικρότερες από ό,τι το 2018. Η ίδια τάση εξακολουθεί και το πρώτο δίμηνο του 2020: Ο ρυθμός χρηματοδότησης των επιχειρήσεων διαμορφώθηκε σε +1,2%. Η πιστωτική επέκταση αφορά κυρίως τις χορηγήσεις προς μεγάλες επιχειρήσεις, ενώ στις μικρές επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά ο ρυθμός χρηματοδότησης παρέμεινε αρνητικός. Ειδικότερα, ο ρυθμός χρηματοδότησης ελεύθερων επαγγελματιών και ατομικών επιχειρήσεων διαμορφώθηκε σε -2,4% και στα νοικοκυριά σε -3,4% για στεγαστικά δάνεια και -1,5% για καταναλωτικά δάνεια. Εξακολουθεί να έχει δομικά προβλήματα όπως τον υψηλό όγκο μη αποτελεσματικών δανείων και το ζήτημα με την αναβαλλόμενη φορολογική απαίτηση αποτελεί δυσανάλογα μεγάλο μέρος των συνολικών κεφαλαίων. Είναι αξιοσημείωτο ότι πάνω από το ήμισυ των κεφαλαίων των τραπεζών αντιστοιχεί σε αναβαλλόμενο φόρο, γεγονός που χρήζει αντιμετώπισης, ενδεχομένως και σε συνδυασμό με την αντιμετώπιση του προβλήματος των ΜΕΔ. Η αναμενόμενη μεγάλη συρρίκνωση της οικονομικής δραστηριότητας της χώρας για το 2020 θα έχει σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις και σε ό,τι αφορά τις ελληνικές τράπεζες. Ήδη έχει «παγώσει» το σχέδιο «Ηρακλής», και οι προγραμματιζόμενες τιτλοποιήσεις των μη αποτελεσματικών δανείων έχουν μετατεθεί για το 2021. Αυξάνονται οι εκτιμήσεις για νέα γενιά μη αποτελεσματικών δανείων που αν όντως συμβεί (οι πιθανότητες είναι αυξημένες) θα αποτελέσει ένα ακόμη πρόβλημα. Εάν αυξηθούν σημαντικά και οδηγήσουν σε νέες ανησυχίες όσον αφορά την κεφαλαιακή θέση των τραπεζών, τότε αυτός είναι ο μεγάλος κίνδυνος με τον οποίο μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπη η κυβέρνηση. Σήμερα τα μη αποτελεσματικά δάνεια των τραπεζών ανέρχονται στα 68 δις ευρώ. Η ύφεση στην οικονομία θα πλήξει τα ΜΑΔ με δύο τρόπους : Θα επιδεινώσει τα υφιστάμενα ΜΑΔ, και θα δημιουργήσει νέα ΜΑΔ δηλαδή θα πλήξει και τα υγιή δάνεια τα 85 δις υγιή δάνεια στο σύστημα. Το ερώτημα είναι σε ποιο βαθμό;
- Ένα ακόμη πρόβλημα που θα αντιμετωπίσει η χώρα είναι η αύξηση του ήδη υψηλού Δημοσίου χρέους (ο λόγος ΔΧ/ΑΕΠ βρίσκεται στο 180,0%). Η μείωση του ΑΕΠ κατά 6,0 -8,0%, η εμφάνιση υψηλού πρωτογενούς ελλείμματος και κόστος δανεισμού πολύ υψηλότερο του ρυθμού μεγέθυνσης του ΑΕΠ θα ανεβάσει το λόγο ΔΧ/ΑΕΠ τουλάχιστον στο 200,0% χωρίς να συνυπολογιστεί καθόλου ο νέος δανεισμός για την αντιμετώπιση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων που θα δημιουργηθούν λόγω των έκτακτων μέτρων (αύξηση δαπανών και μείωση εσόδων) για την αντιμετώπιση της κρίσης. Παράλληλα ο μέχρι σήμερα σχεδιασμός διαχείρισης και μείωσης του ελληνικού δημοσίου χρέους τίθεται στις ελληνικές καλένδες και θα χρειαστεί εκ νέου σχεδιασμός κάτι που εν μέσω κρίσης και με την υπάρχουσα γερμανική λογική ενέχει αρκετούς κινδύνους που χρειάζεται να ληφθούν υπόψη.
- Η Ελλάδα το 2020 κινδυνεύει από την εμφάνιση υψηλού δημοσιονομικού ελλείμματος για την εξάλειψη του οποίου κατέβαλε μεγάλο κόστος την προηγούμενη δεκαετία. Το ύψος των έκτακτων δημοσιονομικών μέτρων που σχεδιάζει η κυβέρνηση θα εκτοξεύσουν το πρωτογενές έλλειμμα (και συνεπώς και το γενικό δημοσιονομικό έλλειμμα),το οποίο χρειάζεται να διαχειριστή, υποθέτοντας ότι το 2021 θα έχει συμβεί η επανεκκίνηση της οικονομίας, με τρόπο που να μην έχει αρνητικές επιδράσεις στη μεγέθυνση του ΑΕΠ. Αυτό θα εξαρτηθεί από τους βαθμούς ελευθερίας της ίδιας της οικονομίας αλλά και το πως θα συμπεριφερθούν οι πολιτικές αρχηγεσίες της ΕΕ. Συγκεκριμένα από το πότε η ΕΕ θα αποφασίσει να επαναφέρει τους περιορισμούς του Συμφώνου Σταθερότητας. Για το λόγο αυτό, η από κοινού αντιμετώπιση της κρίσης από τις χώρες της Ευρωζώνης, θα ήταν το απαραιτήτως λογικό. Μέχρι τώρα, οι επιλογές της ΕΕ, δεν φαίνεται να συμμερίζονται αυτή την άποψη.
- Οι εκτιμήσεις για το έλλειμμα (δημοσιονομικό και πρωτογενές) είναι οι παρακάτω και με βάση τα πρόσφατα δεδομένα: Το ΔΝΤ (Fiscal Monitor – April 2020): για το 2020 γενικό δημοσιονομικό έλλειμμα -9,0% και πρωτογενές έλλειμμα -5,1% του ΑΕΠ. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ( European Economic Forecast, Spring 2020), γενικό δημοσιονομικό έλλειμμα -6,4% και πρωτογενές έλλειμμα -2,9% του ΑΕΠ. Το Υπουργείο Οικονομικών, ( Stability Programme 2020, Athens, April 2020) με βάση το δυσμενές σενάριο (το θεωρούμενο βασικό θεωρώ ότι είναι σχετικά αναξιόπιστο) γενικό δημοσιονομικό έλλειμμα -6,3% και πρωτογενές έλλειμμα -2,8% του ΑΕΠ. Οι εκτιμήσεις της ΕΕ στηρίζονται πρωταρχικά στο ύψος των δημοσιονομικών μέτρων που έχουν παρθεί (μέχρι σήμερα) και υπολογίζονται σε 6,9% του ΑΕΠ. Περίπου δηλαδή σε 12,4 δις ευρώ και αφορούν σε δαπάνες ύψους 10,2 δις ευρώ (5,8% του ΑΕΠ) και σε αναστολές εσόδων και εισφορών 2,2 δις ευρώ (1,2% του ΑΕΠ). Προφανώς το ύψος του πρωτογενούς ελλείμματος (σε απόλυτα νούμερα) συναρτάται θετικά με το ύψος της δημοσιονομικής επέκτασης. Το πρωτογενές έλλειμμα ως % του ΑΕΠ προφανώς συναρτάται και από τις εξελίξεις του ΑΕΠ. Συνεπώς μια ευρύτερη δημοσιονομική επέκταση θα μείωνε περισσότερο τις αρνητικές επιδράσεις του ΑΕΠ;
- Το βασικό πρόβλημα, για την επαναλειτουργία της οικονομίας είναι ο έλεγχος της εξάπλωσης του ιού, κάτι που μεταφράζεται στους εξής ενδιάμεσους στόχους: ανίχνευση, ανάσχεση και θεραπεία. Αυτά είναι ζητήματα των δημοσίων υγειονομικών αρχών και συστημάτων σε κάθε χώρα και στον απαραίτητο συντονισμό σε παγκόσμιο επίπεδο. Η επίλυσή αυτού του βασικού προβλήματος, από το οποίο εξαρτάται η επανεκκίνηση της οικονομίας, απαιτεί την πλήρη αποκατάσταση των εθνικών δημοσίων συστημάτων υγείας τα οποία έχουν τρωθεί από τις αλλεπάλληλες περικοπές πόρων και τις ιδιωτικοποιήσεις των τελευταίων τριάντα ετών. Απαιτεί την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης του πληθυσμού προς τα δημόσια συστήματα υγείας μέσω της διαφάνειας τη λειτουργίας τους. Απαιτεί τη μεταφορά δημοσίων πόρων και αυτονομία και ανεξαρτησία δράσης ανάλογη με αυτή των Κεντρικών Τραπεζών. Όλα τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι οι Κεντρικές Τράπεζες και πολιτικοί ηγέτες του πλανήτη δεν πρέπει να χρησιμοποιήσουν τη νομισματική και δημοσιονομική πολιτική, καθώς βρίσκονται αντιμέτωποι με μια νέα παγκόσμια οικονομική κρίση, προκειμένου να αυξήσουν τη ρευστότητα της αγοράς, να υποστηρίξουν τις επιχειρήσεις (ειδικά τις μικρές) και να ενθαρρύνουν τη δαπάνη. Όμως όλες αυτές οι σωστές πολιτικές είναι αμυντικές προσπάθειες συγκράτησης στο δυνατόν της μείωσης της οικονομικής δραστηριότητας. Η κρατική παρέμβαση και βοήθεια είναι απαραίτητο να παρέχεται γενναιόδωρα για όσο καιρό διαρκέσουν τα μέτρα περιορισμού του κορονοϊού. Ήδη, οι κυβερνήσεις, περιλαμβανομένης της ελληνικής, έχουν ανακοινώσει σειρά μέτρων στήριξης για εργαζόμενους και επιχειρήσεις. Να μη μείνει εργαζόμενος χωρίς εισόδημα, να μην κλείσει επιχείρηση επειδή δεν μπορεί να παράγει προϊόντα και υπηρεσίες, την ίδια στιγμή που οι υποχρεώσεις εργαζομένων και επιχειρήσεων προς τις τράπεζες, την εφορία, τα ασφαλιστικά ταμεία, άλλες επιχειρήσεις, κλπ., αν και μειωμένες, θα συνεχίσουν να τρέχουν. Σημαντικές παράμετροι της κρατικής παρέμβασης είναι το μέγεθος και η ταχύτητα της δημοσιονομικής προώθησης πόρων στην οικονομία. Σε μια οικονομία όπως η ελληνική όπου οι μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις απασχολούν την πλειοψηφία των εργαζομένων, είναι απαραίτητο οι πόροι να διοχετευθούν άμεσα, χωρίς γραφειοκρατικές διαδικασίες, ενδεχομένως και ανεξαρτήτως κριτηρίων αναγκαιότητας και σκοπιμότητας, σε όλους τους εργαζομένους και επιχειρήσεις. Ίσως η ταχεία ένεση ρευστότητας στην οικονομία, περιορίσει κάπως τη συρρίκνωσή της, η οποία είναι ταχύτατη λόγω των έκτακτων συνθηκών της κρίσης. Η απελευθέρωση των πόρων πρέπει να γίνει παρακάμπτοντας τις δαιδαλώδεις διαδικασίες αιτήσεων, υποβολής δικαιολογητικών κ.ο.κ., διότι το χάσιμο χρόνου πιθανότατα θα καταστήσουν τα μέτρα ατελέσφορά. Αλλά συγχρόνως θα πρέπει να αναγνωρίσουν ότι αυτές οι απαντήσεις θα έχουν περιορισμένα αποτελέσματα καθώς το πρόβλημα δεν προέρχεται από την έλλειψη ρευστότητας, αλλά μάλλον από τη διάσπαση της αλυσίδας προσφοράς και τη μειούμενη κατανάλωση λόγω του φόβου της μόλυνσης και των μέτρων περιορισμού που έχουν θεσπιστεί. Σήμερα, η οικονομική σταθεροποίηση εξαρτάται σε μέγιστο βαθμό από τις δράσεις των αρχών των δημοσίων συστημάτων υγείας, στις οποίες θα πρέπει να δοθούν κατά απόλυτη προτεραιότητα, οι αρμοδιότητες, η αυτονομία και οι πόροι για να επιτύχουν στο έργο τους. Ό έλεγχος της διασποράς του ιού και το χρονικό διάστημα εντός του οποίου θα επιτευχθεί υπερκαθορίζει όλα τα υπόλοιπα.
