Η παγίδα του Θουκυδίδη είναι μία θεωρία η οποία προσπαθεί να εξηγήσει τις σχέσεις ανάμεσα σε μία ηγεμονική δύναμη που βρίσκεται σε άνοδο και σε μία ηγεμονική δύναμη που βρίσκεται σε πτώση. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, οι τριβές μεταξύ των δύο ηγεμονικών δυνάμεων μπορεί να οδηγήσουν σε ηγεμονικό πόλεμο. Αν η δύναμη που βρίσκεται σε πτώση κερδίσει αυτόν τον πόλεμο, τότε θα συνεχίσει την ηγεμονία της, αν τον χάσει, τότε θα τη διαδεχτεί η αναδυόμενη δύναμη.
Η θεωρία αυτή αντλεί την έμπνευσή της από την «Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου» του Θουκυδίδη. Ο Θουκυδίδης περιγράφει το πώς η Σπάρτη που αποτελούσε την ισχυρότερη πόλη-κράτος της εποχής, είδε την ηγεμονία της να αμφισβητείται από τη ραγδαία άνοδο της Αθήνας, η οποία φιλοδοξούσε να γίνει η επόμενη ηγεμονική δύναμη. Ο φόβος του ενδεχόμενου να συνεχίσει η Αθήνα την ανοδική της πορεία, ώθησε τη Σπάρτη στην κήρυξη πολέμου. Η Αθήνα έχασε τον πόλεμο και η ανοδική της πορεία τερματίστηκε.
Τη θεωρία του διατύπωσε το 2015 σε ένα άρθρο του ο καθηγητής Graham Allison [1] και το 2017 εξέδωσε και ένα σχετικό βιβλίο [2]. Στο βιβλίο του ο Allison παραθέτει 16 σχετικά ιστορικά παραδείγματα της «παγίδας» του Θουκυδίδη. Ξεκινάει από τα μέσα του 16ου αιώνα με τη σύγκρουση Γαλλίας και αυτοκρατορίας των Αψβούργων και ακολουθούν χρονολογικά οι συγκρούσεις Αψβούργων-Οθωμανών, Αψβούργων-Σουηδίας, Ολλανδίας-Αγγλίας, Γαλλίας-Μεγάλης Βρετανίας, Ηνωμένου Βασιλείου-Γαλλίας, Ηνωμένου Βασιλείου/Γαλλίας-Ρωσίας, Γαλλίας-Γερμανίας, Ρωσίας/Κίνας-Ιαπωνίας, Ηνωμένου Βασιλείου-ΗΠΑ, Ρωσία/ΗΒ/Γαλλία-Γερμανία, ΕΣΣΔ/ΗΒ/Γαλλία-Γερμανία, ΗΠΑ-Ιαπωνία, Σοβιετική Ένωση-Ιαπωνία, ΗΠΑ-ΕΣΣΔ, ΗΒ/Γαλλία-Γερμανία. Από τις 16 αυτές περιπτώσεις οι 12 κατέληξαν σε πόλεμο.
Σύμφωνα με το συγγραφέα, αναπτύσσεται και σήμερα ένα σχετικό σενάριο. Η Κίνα (η νέα Αθήνα) αποτελεί ανερχόμενη οικονομική, τεχνολογική και στρατιωτική δύναμη, αμφισβητώντας την πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ (η νέα Σπάρτη) που βρίσκονται σε πτωτική πορεία.
Η κρίση του κορωνοϊού συμβάλλει σημαντικά στη δημιουργία παρόμοιων εικόνων και αφηγημάτων, μέσα από τον τρόπο που το Πεκίνο και η Ουάσιγκτον αντιμετώπισαν την πανδημία. Πολλοί αναλυτές υποστηρίζουν ότι η στρατηγική Τραμπ για μείωση του αποτυπώματος των ΗΠΑ στον κόσμο, αφήνει ένα κενό ηγεμονίας που φιλοδοξεί να καλύψει η Κίνα.
Η ανάδειξη της παγίδας του Θουκυδίδη, θέλει να υποδείξει ότι δεν είναι υποχρεωτικό οι δύο ηγεμονικές δυνάμεις να οδηγηθούν στον πόλεμο. Για τον εμπνευστή της θεωρίας, οι ΗΠΑ οφείλουν να δείξουν στην Κίνα ότι δεν πρόκειται να κερδίσει έναν μεταξύ τους πόλεμο. Μόνο έτσι υπάρχουν πιθανότητες να διευθετηθεί η μεταξύ τους τριβή και να αποφευχθεί η παγίδα του Θουκυδίδη.
ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
Η θεωρία αυτή έχει κάποια δομικά κενά. Το βασικότερο από αυτά είναι ότι δεν μπορεί να διαχωρίσει τους πολέμους για την παγκόσμια ηγεμονία, από τους πολέμους/συγκρούσεις μεταξύ περιφερειακών δυνάμεων ή μεταξύ περιφερειακών και ηγεμονικών δυνάμεων.
Οι παγκόσμιοι πόλεμοι αφορούν συγκρούσεις ανάμεσα στις παγκόσμιες ηγεμονικές δυνάμεις του καπιταλιστικού συστήματος και τις ανάλογες περιφερειακές δυνάμεις. Η αντίληψη ότι οι παγκόσμιοι πόλεμοι είναι οι γνωστοί Α΄Π.Π. και Β΄Π.Π. πάσχει από ιστορικό βάθος και είναι ιδεολογικά υπερκαθορισμένη. Η ιδεολογική χρήση της ιστορίας είναι αυτή που επιβάλλεται από το νικητή του Α΄Π.Π. και Β΄Π.Π., δηλαδή τις ΗΠΑ. Παγκόσμιοι Πόλεμοι είναι μόνο αυτοί που συμμετείχαν και νικήσαν οι ΗΠΑ. Στο βαθμό που οι ΗΠΑ είναι η μόνη χώρα που θα μπορούσε να γίνει η παγκόσμια υπερδύναμη, μόνο πόλεμοι που την περιλαμβάνουν θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως παγκόσμιοι.
Η παγκόσμια ιστορία, όμως, δείχνει διαφορετικά πράγματα. Το παγκόσμιο σύστημα κρατών –αυτό που διαμορφώθηκε με βάση την οικονομία της αγοράς– βρίσκεται σε μόνιμη κατάσταση κινητικότητας. Τα κράτη κερδίζουν ή χάνουν βαθμίδες στην παγκόσμια ιεραρχία μέσα από συγκρούσεις. Στο μεγαλύτερο βαθμό οι διακρατικές συγκρούσεις είναι δομικά προσδιορισμένες από το παγκόσμιο οικονομικοκοινωνικό σύστημα. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλες οι συγκρούσεις υποκινούνται από τις μεταβολές του δομικού πλαισίου του συστήματος. Τα κράτη συγκρούονται επίσης και για άλλα ζωτικά τους συμφέροντα όπως οι εδαφικές διεκδικήσεις, η δυνατότητα πρόσβασης σε φυσικούς πόρους ή οι ιδεολογίες.
Σε κάθε περίπτωση, οι περισσότερες έντονες συγκρούσεις στην παγκόσμια πολιτική συνδέονται με τη δυναμική των δομικών αλλαγών του συστήματος – των αλλαγών που ωθούν σε άνοδο ή πτώση των κρατών.
Οι σημαντικότεροι πόλεμοι είναι αυτοί που οδηγούν στη διαμόρφωση των κατά περιόδους ισορροπιών μεταξύ του παγκόσμιου ηγεμόνα του συστήματος και των περιφερειακών ηγεμονικών κρατών.
Μπορούμε να θεωρήσουμε αυτούς, τους ηγεμονικούς πολέμους του διεθνούς συστήματος ως «παγκόσμιους πολέμους» γιατί εμπλέκονται οι μεγάλες δυνάμεις κάθε περιόδου. Παρατηρώντας το παγκόσμιο σύστημα τα τελευταία 500 χρόνια, βλέπουμε ότι κάθε σύγκρουση για την παγκόσμια ηγεμονία αναδεικνύει έναν παγκόσμιο ηγεμόνα και μια σειρά περιφερειακών ηγεμονικών δυνάμεων, μια εκ των οποίων θα είναι ο επόμενος ηγεμόνας του συστήματος.
Με τα μέχρι σήμερα δεδομένα, το παγκόσμιο σύστημα αντιμετώπισε τους ακόλουθους «παγκόσμιους πολέμους».
- 1494-1517, Πόλεμος της Ιταλίας και του Ινδικού Ωκεανού: Παγκόσμιος ηγεμόνας η Πορτογαλία. Μεγάλες Δυνάμεις: Αγγλία, Ισπανία, Γαλλία, Ολλανδία.
- 1580-1608, Ισπανικοί Πόλεμοι: Παγκόσμιος ηγεμόνας η Ολλανδία. Μεγάλες Δυνάμεις: Αγγλία, Ισπανία, Γαλλία.
- 1688-1713, Πόλεμοι των Μεγάλων Συμμαχιών: Παγκόσμιος ηγεμόνας η Μεγάλη Βρετανία. Μεγάλες Δυνάμεις: Γαλλία, Ολλανδία, Ισπανία, Ρωσία.
- 1792-1815, Ναπολεόντειοι Πόλεμοι: Παγκόσμιος ηγεμόνας η Μεγάλη Βρετανία. Μεγάλες Δυνάμεις: Γαλλία, Γερμανία, Ρωσία, ΗΠΑ, Ιαπωνία.
- 1914-1945, Α΄Π.Π. και Β΄Π.Π. ή οι πόλεμοι εναντίον της Γερμανίας: Παγκόσμιος ηγεμόνας οι ΗΠΑ. Μεγάλες Δυνάμεις Αγγλία, ΕΣΣΔ.
- 1947-1989, Ψυχρός Πόλεμος: Παγκόσμιος ηγεμόνας οι ΗΠΑ. Μεγάλες Δυνάμεις: Κίνα, Ρωσία, Ινδία, ΕΕ.
Οι πρόσφατοι πόλεμοι που ξεκινούν το 1991 με τον Πόλεμο του Κόλπου και συνεχίζονται μέχρι σήμερα στο Ιράκ, το Αφγανιστάν κ.α., δεν είναι παγκόσμιοι πόλεμοι. Είναι πόλεμοι που κάθε παγκόσμιος ηγεμόνας αντιμετωπίζει συχνά στα πλαίσια της ηγεμονίας του. Παγκόσμιος πόλεμος θα υπάρξει όταν αμφισβητηθεί η ηγεμονία των ΗΠΑ από μία ή περισσότερες μεγάλες δυνάμεις. Και το κυριότερο αίτιο μιας τέτοιας σύγκρουσης δεν θα είναι ο πολιτικός βολονταρισμός, αλλά κατά κύριο λόγο οι ευρύτερες συστημικές αλλαγές που θα διαμορφώσουν μια νέα ιεράρχηση στην παγκόσμια ιεραρχία των εθνικών κρατών.
ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ
Πριν φτάσει κάποιος στο σημείο να απαντήσει αν υπάρχει στο τραπέζι η παγίδα του Θουκυδίδη, θα πρέπει πρώτα να δώσει απάντηση σε ένα σημαντικό ερώτημα: Το παγκόσμιο οικονομικοκοινωνικό σύστημα, δηλαδή ο καπιταλισμός, προς ποια κατεύθυνση εξελίσσεται και η Κίνα, ως ανερχόμενη ηγεμονική δύναμη, μπορεί να στηρίξει ή να ανατρέψει αυτή την πορεία;
Από τη στιγμή που η Κίνα ως ανερχόμενη ηγεμονική δύναμη μπορεί να διαχειριστεί το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα, είτε προωθώντας την πορεία του είτε ανατρέποντας την, τότε μπορεί να ενεργοποιηθεί και η παγίδα του Θουκυδίδη. Τουλάχιστον για όσους την υιοθετούν…
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[2] https://www.amazon.com/Destined-War-America-Escape-Thucydidess-ebook/dp/B01IAS9FZY
