Αλλαγές στη γεωπολιτική της Δημόσιας ΥγείαςΣπύρος Αξαρλής

12/05/2020

Στις γεωπολιτικές ισορροπίες που διαμορφώνονται μεταξύ των κρατών, υπολογίζονταν μέχρι σήμερα ως παράγοντες κρατικής ισχύος, η οικονομική, η στρατιωτική και η πολιτισμική ισχύς. Με την πανδημία του κορωνοϊού, εμφανίζεται και ένας νέος παράγοντας, αυτός της δημόσιας υγείας (1).

Οι συγκρούσεις που παρατηρήθηκαν σε παγκόσμια κλίμακα στο θέμα των προμηθειών ιατρικού υλικού, θυμίζουν παλαιότερους ανταγωνισμούς και ισορροπίες δυνάμεων του 19ου αιώνα. Οι κινήσεις της κυβέρνησης Τραμπ, με τις αποφάσεις για απαγόρευση εξαγωγής ιατρικού υλικού στον Καναδά, στην Ευρώπη και τη Λατινική Αμερική, καθώς και η προσπάθεια εξαγοράς γερμανικής εταιρείας έρευνας εμβολίων, είναι χαρακτηριστικές.

Σε πρώτη φάση, οι συγκρούσεις για τα ιατρικά υλικά έδωσαν βάρος στην προμήθεια μασκών και αναπνευστήρων. Αναμένεται ότι σύντομα τα επεισόδια αυτά θα εμφανιστούν και για τις προμήθειες τεστ αντισωμάτων και θα κορυφωθούν κατά τη διάρκεια της παρασκευής του εμβολίου (αν υπάρξει), της διανομής του, καθώς και κατά τις διαδικασίες εμβολιασμού μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού. Το ποιες χώρες θα παράγουν ή θα παραλάβουν το εμβόλιο κατά προτεραιότητα, καθώς και το ποιες ομάδες θα προηγηθούν στον εμβολιασμό ─αν αυτός θα είναι κρατικά επιδοτούμενος ή όχι─ δεν μπορεί να απαντηθεί μόνο από τα κριτήρια που εφάρμοσε ο ΠΟΥ σε προηγούμενες πανδημίες, όπως πιστεύουν οι ειδικοί της υγείας. Στις διαδικασίες αυτές θα εμπλακούν και γεωπολιτικοί παράγοντες, αλλά και κοινωνικοί, που σχετίζονται με τις υπάρχουσες κοινωνικές ανισότητες.

Σε παγκόσμια κλίμακα οι μεταναστευτικές ροές είναι αναμενόμενο να αλλάξουν προορισμούς, σε αναζήτηση μεταξύ άλλων και καλύτερων συστημάτων υγείας. Με αυτό το δεδομένο, χώρες όπως η Ελλάδα, με επιτυχή αντιμετώπιση του ιού, ίσως να μην θεωρούνται πλέον ως ένας μεταβατικός προορισμός, με τελική κατάληξη τη Βόρεια Ευρώπη, αλλά μία μονιμότερη λύση. Δεν αποκλείεται, επίσης, να εμφανιστούν φαινόμενα μετακινήσεων από τις ΗΠΑ, εργαζόμενου δυναμικού υψηλών προσόντων, σε χώρες της Ευρώπης και της Νοτιοανατολικής Ασίας με προηγμένα συστήματα δημόσιας υγείας, σε αντίθεση με το αμερικανικό το οποίο δεν προσφέρει πλήρη κάλυψη για όλους.

Βέβαια, όλες αυτές οι μετακινήσεις θα περιοριστούν κατά πολύ αν δεν ανασχεθεί ο ιός και μείνουν κλειστά τα σύνορα. Το κλείσιμο των συνόρων, δεν αποτελεί πλέον αίτημα κάποιων εθνικιστικών ομάδων, αλλά για αναγκαιότητα που προκύπτει από την προστασία της δημόσιας υγείας από εξωτερικούς παράγοντες που θεωρούνται δυνητικοί φορείς του ιού (2).

Η νέα γεωπολιτική της δημόσιας υγείας θα καθοδηγηθεί κυρίως από τα κράτη, αφήνοντας περιορισμένο χώρο στις φαρμακευτικές εταιρείες, κυρίως στις μεγάλες πολυεθνικές. Ο θρυμματισμός των επιμέρους αλυσίδων της παγκόσμιας παραγωγής και ο προσδιορισμός στρατηγικών τομέων της οικονομίας στους οποίους μπορεί να υπάρξει κρατική παρέμβαση μέσα από διάφορες διαδικασίες εθνικοποίησης, είναι βέβαιο ότι θα περιλαμβάνει και τις φαρμακευτικές εταιρείες.

Το τελευταίο αναμένεται να συμβεί ακριβώς γιατί η ελεύθερη αγορά δεν προσφέρει καμία λύση στα παγκόσμια προβλήματα υγείας (3). Μέχρι σήμερα, εμβόλια για διάφορα είδη κορωνοϊών που είχαν εμφανιστεί σε είδη ζώων που προορίζονταν για διατροφή, παρασκευάστηκαν στοχεύοντας στη μεγάλη πελατεία της βιομηχανίας τροφίμων. Προσπάθειες για την προώθηση της έρευνας για εμβόλια σε ανθρώπους, δεν προχώρησαν γιατί αυτή ήταν μία επιχειρηματική κίνηση χαμηλής κερδοφορίας για τις φαρμακευτικές εταιρείες. Επομένως, αργά ή γρήγορα, τα κράτη θα προσπαθήσουν να πατεντάρουν και να διανείμουν εμβόλια με χαμηλό κόστος, στις πιο ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού, όπως έγινε στην δεκαετία του ’90 με το AIDS στην Αφρική.

O COVID-19 δεν είναι τίποτα άλλο από μία νέα εκδοχή του SARS του 2003, που τότε είχε ονομαστεί η «πρώτη άγνωστη επιδημία του 21ου αιώνα». Λόγω της περιορισμένης επέκτασής του, οι επιστήμονες που ασχολήθηκαν με εκείνον τον ιό δεν έλαβαν ποτέ την απαραίτητη χρηματοδότηση για τις έρευνές τους, γιατί οι κυβερνήσεις αδιαφόρησαν και οι φαρμακευτικές δεν διέκριναν προοπτικές κερδοφορίας από την αντιμετώπιση αυτού του ιού (4).

Εκτός όμως από τις αλλαγές στο εσωτερικό διαφόρων χωρών, θα υπάρξουν και εξωτερικές αλλαγές. Είναι βέβαιο ότι θα υπάρξουν επαναδιαπραγματεύσεις σε πολυμερείς θεσμούς, όπως ο ΠΟΕ, σε περιφερειακούς θεσμούς όπως οι ΕΕ, ASEAN, APEC, καθώς και σε διμερείς όπως η FTA, σε ό,τι αφορά τις συμφωνίες για την απελευθέρωση του εμπορίου, με βάση την ανάγκη να λειτουργήσουν τοπικές φαρμακοβιομηχανίες επιδοτούμενες από τα κράτη. Αυτή η προοπτική μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα σύγκρουσης με τις πρόνοιες που περιλαμβάνονται σε διάφορες εμπορικές συμφωνίες, κυρίως σε ό,τι σχετίζεται με τις πατέντες και γενικότερα, με την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας.

Αν ισχύσουν τα προηγούμενα, αναμένεται ότι τα κράτη δεν θα χάσουν την ευκαιρία να προωθήσουν προστατευτικές πολιτικές και να εισάγουν νέους δασμούς. Μέσα από έναν ανανεωμένο προστατευτισμό, θεσμοί όπως το Διεθνές Κέντρο για τον κανονισμό Διαφορών εξ Επενδύσεων της Παγκόσμιας Τράπεζας, καθώς και το Μόνιμο Διαιτητικό Δικαστήριο της Χάγης, θα απωλέσουν σταδιακά τη νομιμοποίησή τους ως όργανα επίλυσης διαφορών μεταξύ κρατών και επιχειρήσεων.